St. Thomas Aquinas (2006)

Rivayete göre, arkadaşları, iri cüssesiyle bir köşede sessiz sessiz duran St. Thomas'a "suskun öküz" veya "aptal öküz" (dumb ox) diye takılırlarmış. Hocası Albertus Magnus bu isimlendirmeyi duyunca, "Bir gün o öküzün bağırtıları bütün dünyayı kaplayacak" diyerek bir öngörüde bulunmuş. Gerçekten de, Aquinas'ın düşüncesi ve yaklaşımı sonraki dönemlerde yaygınlık kazanmış ve geniş kitlelerce benimsenmiştir. Thomist eğilimin günümüzde, Aquinas'ın kendi döneminden bile daha etkin olduğunu söylemek mümkündür.
  
Ortaçağ Batı düşüncesinin en önemli isimlerinden biri olan St. Thomas Aquinas, felsefe ile dini, akıl ile vahyi, Grek felsefesiyle Hıristiyan inancını uzlaştırmaya çalışan bir Kutsal Doktrin uzmanıdır. Bu sebeple, Aquinas, düşünce tarihi içinde, Ortaçağ Felsefe Tarihi, Hıristiyan Teolojisi, Hıristiyan Felsefesi, Din Felsefesi ve Dinler Tarihi'nin kesiştiği bir noktaya yerleştirilebilir.
  
Kitapta, Tanrı'nın varlığının kanıtlanması, Tanrı'nın tikelleri bilmesi alemin ezeliliği, kötülük problemi, mutluluk, kader, teslis, enkarnasyon, sakramentler, eskatoloji.. gibi konular ayrıntılarıyla incelenmekte; ayrıca, Aquinas'ın diğer felsefi görüşlerine de yer verilmektedir.

İz Yayıncılık, İstanbul, 2006, 280 s., ISBN: 9789753556231

KISALTMALAR

ÖNSÖZ

BİRİNCİ BÖLÜM: THOMAS AQUINAS’IN HAYATI VE ETKİSİ

İKİNCİ BÖLÜM: TANRI

Tanrı’nın Varlığının Kanıtlanması

Tanrı’nın Sıfatları

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: YARATMA

Konunun Teoloji Açısından Önemi

Âlemin Ezelîliği

Ruh

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: TANRI – ÂLEM İLİŞKİSİ

Kötülük Problemi

Varlıkların Gayesi Olarak Tanrı

Tanrı’nın Varlıkları Yönetmesi

BEŞİNCİ BÖLÜM: TESLİS

Genel Olarak Teslis

Tanrı Oğlu

Kutsal Ruh

ALTINCI BÖLÜM: İNKARNASYON

Katolik İnancına Göre İnkarnasyon

İnkarnasyon Konusunda Ortaya Çıkan Farklı Görüşler

İnkarnasyona Yönelik Eleştiriler

Bâkire Meryem: İsa Mesih’in ve Tanrı’nın Anası

YEDİNCİ BÖLÜM: SAKRAMENTLER

Sakramentlerin Gerekliliği

Eski ve Yeni Şeriattaki Sakramentler Arasındaki Farklar

Sakramentler

SEKİZİNCİ BÖLÜM: ESKATOLOJİ

İnsanların Âhiretteki Durumları ve Nitelikleri

Son Yargılama

DOKUZUNCU BÖLÜM: AQUINAS’IN FELSEFİ GÖRÜŞLERİ

Felsefi Duruşu

Felsefe, Teoloji ve Din

İnsan

Tümeller Sorunu ve Bilgi Teorisi

Hukuk Anlayışı

Siyaset Felsefesi

“Varlık-Öz” ve “Madde-Form” İlişkisi

SONUÇ

BİBLİYOGRAFYA

EK 1: KISA KRONOLOJİ

EK 2: THOMAS AQUINAS’IN ESERLERİ

---

ÖNSÖZ

Ortaçağ Batı düşüncesinin en büyük ve en etkili isimlerinden biri olan St. Thomas Aquinas şimdiye kadar ülkemizde yapılan çalışmalarda filozof kimliğiyle incelenmiştir. Felsefe tarihi kitapları ve Gülnihal Küken’in Doğu ve Batı Felsefî Etkileşiminde İbn Rüşd ve St. Thomas Aquinas Felsefelerinin Karşılaştırılması (İstanbul 1996) adlı eseri Aquinas’ın felsefi görüşlerini ele almaktadır. Küken’in çalışmasında özellikle Aquinas’ın Summa Theologica isimli eseri üzerine yoğunlaşılmakta, Summa Contra Gentiles ise genellikle ihmal edilmektedir. Süleyman Dönmez’in Aziz Thomas’ta Felsefe-Teoloji İlişkisi, Bilgi ve İnanç (Ankara 2004) adlı çalışması ise, düşünürümüzün teolog kimliğini ön plana çıkarmakla birlikte, felefe-teoloji ilişkisine yoğunlaştığı için çok özel bir alanla sınırlı kalmaktadır. Bu arada doktoralarını yurt dışında yaparak ülkemize dönen iki bilim adamımızın Aquinas üzerine yaptıkları doktora tezlerini de burada anmak gerekir. Rahim Acar’ın Creation: A Comparative Study between Avicenna’s and Aquinas’ Positions (Basılmamış doktora tezi, Harvard Üniversitesi, Boston 2002) adlı çalışması İbn Sînâ ile Aquinas’ın yaratma konusundaki görüşlerini; Muammer İskenderoğlu’nun Fakhr al-Dîn al-Râzî and Thomas Aquinas on the Question of the Eternity of the World (Brill 2002) isimli çalışması ise Fahreddîn Râzî ile Thomas Aquinas’ın âlemin ezelîliliği konusundaki görüşlerini karşılaştırmaktadır. Ancak bu iki çalışma da âlemin yaratılması konusuna yoğunlaşmakta ve Aquinas’ı bir filozof olarak ele almaktadır.

Ülkemizde Aquinas’la ilgili çalışmaların felsefe alanında yoğunlaşmasına karşın, düşünürümüz kendisini asla bir filozof olarak görmemiştir. Aquinas, teolojik konuların açıklanmasında felsefenin kullanılması taraftarı olmakla birlikte, teolojinin (onun tabiriyle, kutsal doktrin) felsefeden üstün olduğuna inanmaktadır. Bir anlamda felsefe, kutsal doktrinin hizmetkârı rolünü üstlenmiştir. Bu sebeple, Ortaçağ’ın diğer büyük düşünürlerinde olduğu gibi, Aquinas’ın eserlerinde de teoloji ve felsefe bir arada bulunmaktadır. Özellikle bazı konularda (Tanrı’nın varlığını kanıtlayan deliller, Tanrı’nın tikeller bilgisi, yaratma, ruhun ebedî olması, insanın nihâi mutluluğu) felsefi bir dil ve üslup kullanmış olmasına rağmen, müellifimiz, bu konuları teolojik meseleler olarak görüp değerlendirmektedir.

Çalışmamızın ana kaynağı Aquinas’ın Summa Contra Gentiles (Kâfirlere Karşı) adlı beş ciltlik eseridir. Ayrıca, daha sonra yazılması nedeniyle yazarın diğer meşhur eseri olan Summa Theologica’dan da sık sık yararlanılmıştır.

Çalışmamızın ortaya çıkmasında pek çok kişinin katkısı olmuştur. Öncelikle, rehberliğini, yardım ve teşviklerini daima yanımda hissettiğim hocam Prof.Dr. Ahmet Güç’e; yardım ve yönlendirmeleriyle çalışmanın şekillenmesinde katkılarından dolayı Yrd.Doç.Dr. Süleyman Sayar’a; çalışmanın felsefi bölümlerinin okunmasında ve gerekli kaynakların sağlanmasında yardımcı olan Prof.Dr. Yaşar Aydınlı, Doç.Dr. İsmail Çetin, Yrd.Doç.Dr. Enver Uysal, Yrd.Doç.Dr. Hidayet Peker ve değerli dostum Arş.Gör. Kasım Küçükalp’e; ne zaman Aquinas ile ilgili bir bilgiye rastlasa, haber verme zahmetinde bulunan Prof.Dr. A. Saim Kılavuz’a; araştırma yapmak üzere yurt dışına çıkabilmem için Catholic University of America ile gerekli yazışmaları yapan ve barınma da dâhil olmak üzere ABD’de yaşadığım pek çok problemin çözümünde daima destek olan Yrd.Doç.Dr. Kemal Ataman’a; ABD’de kaldığım süre içinde ilgisini ve yardımlarını eksik etmeyen Prof.Dr. Gösta Hallonsten’e; Aquinas üzerine yapılan en son çalışmalardan beni haberdar eden Prof.Dr. John F. Wippel’e ve son olarak bu çalışmayı bir araştırma projesi olarak destekleyen Uludağ Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi’ne teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Beş yıllık çalışmam boyunca desteğini asla esirgemeyen sevgili eşime de burada sonsuz teşekkür ediyorum.

BURSA 2005 

Muhammet TARAKCI

---

SONUÇ

Arkadaşlarının, iri cüssesiyle bir köşede sessiz sessiz duran St. Thomas’a “suskun öküz” veya “aptal öküz” (dumb ox) dediği rivayet edilir. Hocası Albertus Magnus bu isimlendirmeyi duyunca, “Bir gün o öküzün bağırtıları bütün dünyayı kaplayacak” diyerek bir öngörüde bulunmuş. Gerçekten de, Aquinas’ın düşüncesi ve yaklaşımı sonraki dönemlerde yaygınlık kazanmış ve geniş kitlelerce benimsenmiştir. Thomist eğilimin günümüzde, Aquinas’ın kendi döneminden bile daha etkin olduğunu söylemek mümkündür.

Hıristiyan felsefesi ve Ortaçağ felsefesi üzerine yazılan eserlerde ve Aquinas hakkında yapılan çalışmalarda “Aquinas, Aristoteles’i Hıristiyanlaştırmıştır” iddiası sık sık dile getirilir. Ancak görebildiğimiz kadarıyla, Aquinas’tan önce Müslüman düşünürler Aristoteles felsefesiyle teist bir dinin inanç esaslarını uzlaştırmaya çalışmışlardır. Müslüman düşünürlerin Aristoteles yorumları Aquinas üzerinde derin etkiler bırakmıştır[1]. Bu sebeple, Batı dünyasının, Aquinas ile Aristoteles arasındaki ilişkiyi göstermeye çalışırken, aradaki en önemli halkayı atladığı iddia edilebilir. Bununla birlikte, felsefe ile dini uzlaştırma konusunda Aquinas’ın, Müslüman öncülerinden daha başarılı olduğu da kabul edilmelidir. Bu durum, özellikle, İbn Sînâ gibi Müslüman düşünürler tekfîr edilirken, Aquinas’ın “aziz” ilan edilmesi ve öğretisinin Katolik Kilisesi’nin resmî öğretisi olarak kabul edilmesi göz önünde bulundurulduğunda daha açık bir şekilde görülmektedir.

İslâm filozoflarının tekfir edilmelerine neden olan üç meselede (Tanrı’nın tikelleri bilememesi, âlemin ezelî olması, yeniden dirilmenin sadece ruhanî olması) Aquinas, dinin kabullerini esas almıştır. Düşünürümüze göre, Tanrı tikeller de dâhil olmak üzere her şeyi hem tümel hem tikel olarak bilir; âlem yoktan yaratılmıştır (ancak âlemin ezelî bir şekilde yaratılmış olması da mümkündür) ve âhiretteki yaşam sadece ruhî değil, aynı zamanda cismanîdir. Aquinas’ın “aziz” olarak ilan edilip Hıristiyan teolojisinde en saygın beş kişi arasında görülmesi, onun felsefe ile dini uzlaştırırken dini önceleyen bir tavır içinde olmasına bağlanabilir. Nitekim, Aquinas felsefeye karşı teolojinin, filozofa karşı teologun üstünlüğüne daima inanan bir “Kutsal Doktrin” uzmanıdır. Aquinas’ın düşünce sisteminde felsefeye düşen görev, teolojik meselelerin açıklanmasına katkı sağlamaktan ibarettir. Bununla birlikte, müellifimiz, doğru olarak kullanıldığı takdirde aklın bulgularıyla inancın verilerinin birbirleriyle asla çelişmeyeceğine inanır, zira hem aklı hem de inancı yaratan Tanrı’dır. Eğer akıl ile inanç arasında görünürde bir çelişki ortaya çıkmışsa, bu, aklın doğru bir şekilde kullanılmamış olduğunu gösterir. Dolayısıyla, çelişkili gibi görünen meselelerde dinin verileri doğru kabul edilmeli ve akıl, dini destekleyecek şekilde “doğru” kullanılmalıdır. Ancak unutulmamalıdır ki, Aquinas’ın oldukça teolojik görünen bu düşünceleri, yine de, vahiy ile akıl, din ile felsefe arasında bir ayırım yapmıştır ve bu ayırım, sonraki asırlarda bilimin Kilise’den bağımsız bir şekilde gelişmesine katkı sağlayacaktı.

Çalışmamız boyunca görüldüğü gibi, Aquinas’ın öncelikle yapmak istediği şey, Hıristiyan öğretileri aklî argümanlarla açıklamaya çalışmak ve böylece kendi dinini savunma çabasının Hıristiyanlık dışındaki dinlere mensup olanlar için de ikna edici ve bağlayıcı bir nitelik kazanmasını sağlamaktır. Ancak Hıristiyan felsefesinin zirve isimlerinden biri olan Aquinas’ın bile teslis, inkarnasyon ve sakramentler gibi Hıristiyanlık’ın en temel konularını, daha doğrusu Hıristiyanlık’ı diğer dinlerden ayıran özelliklerini akılla açıklayamaması ve bu konuların aklın sınırlarını aştığını düşünmesi, Hıristiyanlık’ın aklın değil, öznel tecrübelerin dini olarak değerlendirilmesini mümkün kılmaktadır. Nitekim, Hıristiyanlık’ı savunmak için yazılan apolojilerde de sık sık dile getirildiği gibi, Hıristiyanlık söz konusu olduğunda, anlamak inanmaktan sonra gelir.

Aquinas, Tanrı’nın varlığı ile ilgili görüşlerini açıklarken, Tanrı’nın var olup olmadığı tartışmasına girmez. Bundan hareketle, Aquinas’ın, apolojisinde, ateistleri ve Tanrı’nın varlığından şüphe eden septikleri hedef kitlesi olarak görmediği sonucu çıkarılabilir.

Aquinas’a göre, Tanrı’nın varlığını ispat etme yöntemi olarak ontolojik kanıt yetersizdir ve etkiden nedene gitmek demek olan kozmolojik kanıt tercih edilmelidir. Düşünürümüz, Tanrı’nın varlığını kanıtlamanın “beş yol”unu gösteren kişi olarak biline gelmiştir. Bununla birlikte, Aquinas beş yolu açıklarken, Müslüman düşünürlerden oldukça istifade etmesine rağmen, onlara yeterince atıf yapmamıştır. Bu da, Batı dünyasında, kozmolojik kanıtın Batılı düşünür ve teologlarca geliştirildiğine ilişkin bir kanaatin asırlarca hüküm sürmesine neden olmuştur. Bu durum, ancak XX. yüzyılda William Lane Craig’in kozmolojik kanıtla ilgili çalışmasıyla değişmiştir.

Aquinas, ruhun bedenden ayrıldıktan sonra da yaşamını sürdürdüğünü ve ebedî olduğunu düşünür. Ancak ruhun ebedî olması, ezelî olmasını gerektirmez. Ona göre ruh, spermin ana rahmine düşmesi anında yaratılır. Ruhun yaratılması hakkındaki bu düşünce aslî günah doktriniyle de ilişkilidir. Eğer ruh ezelde veya âlemin yaratılmasından önce değil de, sonradan yaratılmışsa, aslî günah sonraki nesillere nasıl geçmektedir? Düşünürümüze göre, bir topluluğa üye olanlar tek bir beden gibi görünürler. Bunun gibi, bütün insanlar Âdem’in şahsında tek bir kişidir ve Âdem’in işlediği günah, kendisinden sonra gelen bütün insanları etkiler.

Aquinas’a göre, âlemde görülen kötülükler amaçlanmış ve doğal bir şey değildir. Başka bir deyişle, kötülüklerin nedeni kötülük değil, iyiliktir; zira bütün varlıklar, yaratılışları gereği iyiliğe yönelir. Ancak kimi zaman insanların algıları yanılır ve “iyi” zannederek birtakım kötülüklere yönelebilirler.

Düşünürümüz, insanların nihâi mutluluğunun akılla ilgili ve Tanrı’yı görmek ve bilmekten ibaret olduğunu savunmaktadır. İnsan nihâi mutluluğuna bu dünyada değil, âhirette ulaşabilecektir.

Hıristiyan teolojsinde kurtuluşa erenlerin ezelde belirlendiğine ilişkin bir inanç benimsenmiştir. “Seçilmişler” diye adlandırılan ve kurtuluşa ulaşacakları ezelde Tanrı tarafından belirlenmiş olan bu insanların seçimi, kendilerinden değil, sadece Tanrı’nın özgür iradesinden kaynaklanır. Başka bir deyişle, Tanrı, iyi ve erdemli bir yaşam süreceklerini önceden bildiği için bu insanları seçmiş değildir. Bu, tamamen gizemli ve özgür bir seçimdir. Aquinas’a göre, sadece seçilmişler belirlenmiştir; lanetliler ise belirlenmiş değildir. Bununla birlikte, seçilmiş bir insanın, özgür iradesini kullanarak kendisini inayetten mahrum bırakması mümkündür.

Aquinas, günahları “ölümcül” ve “affedilir/küçük” olmak üzere ikiye ayırmaktadır. Ölümcül günah, insanın, nihâi amacı olan Tanrı’dan yüz çevirmesidir. Ölümcül günah işleyenler, nihâi amaçlarına, yani Tanrı’ya ebediyen ulaşamayacaklardır. Onlar sadece Tanrı’yı bilmekten mahrum kalmayacak, aynı zamanda birtakım bedensel acılara da maruz kalacaklardır.

Müellifimize göre, Hıristiyanlık’ın en ayırıcı özelliklerinden biri olan teslisin akılla anlaşılması mümkün değildir. Bu konuda yegâne bilgi kaynağı Kutsal Kitap verileridir. Teslis, Tanrı’da Baba, Oğul ve Kutsal Ruh olarak üç şahsın bulunmasını ifade eder. Düşünürümüze göre bu üç şahıs, kendi aralarındaki ilişkileri açısından farklı, ancak özü itirabariyle birdir. Baba’dan Oğul; Baba ve Oğul’dan ise Kutsal Ruh çıkmıştır. Ancak bu, teslisin üç şahsı arasında bir zaman farkı olduğunu göstermez. Baba gibi, Oğul ve Kutsal Ruh da ezelîdir. Ayrıca, Tanrı’daki bu üç şahıs, aynı doğaya sahip oldukları için, üstünlük ve güç bakımından da birbirlerine eşittirler. Kısaca ifade edilecek olursa, Tanrı’da birbirinden farklı üç şahıs ve ortak tek bir doğa vardır.

Aquinas’ın da kabul ettiği gibi, Hıristiyan ilahiyatıyla ilgili meseleler arasında insan aklını en çok zorlayanı inkarnasyondur. Yukarıda açıklanan teslis inancına göre, Tanrı’da üç şahıs ve tek doğa vardır. İnkarnasyon doktrinin, teslisin tam zıddı bir ifade biçimi içerdiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Buna göre, İlâhî Kelâm’ın bedenleşmiş hali olan İsa Mesih’te bir şahıs ve beşerî ve ilâhî iki doğa vardır. Dolayısıyla, İsa Mesih hem tam bir insan hem de tam bir Tanrı’dır.

Aquinas’a göre âhirette insanlar ya cennete ya da cehenneme gideceklerdir. Cennete gidenler burada yeme-içme ve cinsel ilişki gibi bedensel ihtiyaçlardan sıyrılmış olarak bulanacaklardır. Aquinas’ın yazdıklarından hareketle, cehennemin üç bölümden oluştuğu söylenebilir. Birincisi, ebedî ceza çekilecek yer olan “gehenna”dır. İkincisi, çarmıhta öldükten sonra İsa Mesih’in indiği ve daha önce ölmüş iyi insanları oradan kurtardığı “limbus”tur. Üçüncüsü ise küçük günah işleyen Hıristayanların, günahlarından arınacakları yer olan araftır.

[1]      Bkz. Karlığa, Bekir, İslam Düşüncesi’nin Batı Düşüncesi’ne Etkileri, İstanbul 2004, s. 40.

---

• Acar, Rahim, Creation: A Comparative Study between Avicenna’s and Aquinas’ Positions, (Basılmamış Doktora Tezi), Harvard University, Boston 2002.
• ------------“Yaratma: İbn Sînâ ve St. Thomas Aquinas’ın Görüşlerinin Karşılaştırılması”, Dîvân, sy. 15, İstanbul 2003/2, s. 205-213.
• Aertsen, Jan A., “Aquinas’s Philosophy in its Historical Setting”, The Cambridge Companion to Aquinas, (ed. Norman Kretzmann – Eleonore Stump)Cambridge, 1993, s. 12-37.
• Altıntaş, Hayrani, İbn Sina Metafiziği, Ankara 1985.
• Anselm, Saint, Proslogion, (trans. David Burr), http://www.fordham.edu/halsall/source/anselm.html (15.06.2005).
• Aquinas, Thomas, An Aquinas Reader, (ed. Mary T. Clark), New York 1996.
• ------------ Faith, Reason and Theology, (trans. Armand Maurer), Pontifical Institute of Medieval Studies, Toronto 1987.
• ------------ On Being and Essence (De Ente et Essentia), (trans. Robert T. Miller), http://www.fordham.edu/halsall/basis/aquinas-esse.html (23.06.2005).
• ------------ On the Eternity of the World, (On the Eternity of the World içinde), (trans. Cyril Vollert v.dğr.), Milwaukee 1964.
• ------------ On the Uniqueness of Intellect against Averroists, http://www.geocities.com/CapitolHill/8246, (18.10.2005).
• ------------ Reasons for the Faith against Muslim Objections (and One Objection of the Greeks and Armenians), to the Cantor Of Antioch, I, (trans. Joseph Kenny), http://www.diafrica.org/nigeriaop/kenny/Rationes.htm (03.10.2002).
• ------------ Summa Contra Gentiles (çev. A. G. Pegis, J. F. Anderson, Vernon J. Bourke, Charles J. O’Neil), I-V, Notre Dame 1975.
• ------------ Summa Theologica, I – XX, London 1913 – 1942.
• ------------ The De Malo of Thomas Aquinas (ed. Brian Davies), New York 2001.
• ------------ The Pocket Aquinas, (ed. Vernon J. Bourke), New York 1960.
• Aristoteles, Metafizik, (çev. Ahmet Arslan), İstanbul 1996.
• ------------ Fizik,(çev. Saffet Babür), İstanbul 1997.
• ------------ Ruh Üzerine, (çev. Zeki Özcan), İstanbul 2000.
• Atay, Hüseyin, Farabi ve İbn Sina’ya Göre Yaratma, Ankara 1974.
• Aydın, İbrahim Hakkı, Farabi’de Metafizik Düşünce, İstanbul 2000.
• Aydın, Mehmet, Din Felsefesi, İzmir 1999.
• ------------ “İbn Sînâ’nın Mutluluk (Es-Sa’âde) Anlayışı”, İbn Sînâ Doğumunun Bininci Yılı Armağanı, Ankara 1984, s. 433-451.
• Aydınlı, Yaşar, Fârâbî’de Tanrı-İnsan İlişkisi, İstanbul 2000.
• ------------ İbn Bâcce’nin İnsan Görüşü, İstanbul 1997.
• Baş, Bilal, “Monoteist Bir Hıristiyanlık Yorumu: Aryüsçülük Mezhebi”, Dîvân, sy. 9, İstanbul 2002/2, s. 167-199
• Bayraktar, Mehmet, “Fârâbî ve İbn Sînâ’da Ontolojik Delil Üzerine”, İbn Sînâ Doğumunun Bininci Yılı Armağanı, (der. Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı), Ankara 1984, s. 461-470.
• Bigham, Thomas J., “Purgatory”, An Encyclopedia of Religion, (ed. Vergilius Ferm), New York 1945, s.628.
• Bircan, Hasan, Hüseyin, İslâm Felsefesinde Mutluluk, İstanbul 2001.
• Blackburn, Simon, The Oxford Dictionary of Philosophy, Oxford 1996.
• Bourke, Vernon J., “Thomas Aquinas, St.”, The Encyclopedia of Philosophy, (ed. Paul Edwards), Macmillan 1967, s. 105-116.
• Briggs, R.C., “Heaven and Hell”, The Perennial Dictionary of World Religion, (ed. Keith Crim), New York 1989, s. 297-298.
• Burrill, Donald R. (ed.), The Cosmological Arguments, A Spectrum of Opinion, New York 1967.
• Carrington, Philip, The Early Christian Church I-II, Cambridge 1957.
• Chadwick, Henry, The Early Church, London 1993.
• Chapman, John, “Pope Liberius”, Catholic Encyclopedia,(Online Edition), http://www.newadvent.org/cathen/09217a.htm (23.05.2005).
• ------------ “Photinus”, Catholic Encyclopedia, (Online Edition), http://www.newadvent.org/cathen/12043a.htm (13.06.2005).
• Cohn-Sherbok, L., Who’s Who in Christianity, London 2002.
• Craig, William Lane, The Kalâm Cosmological Argument, London 1979
• ------------ The Problem of Divine Foreknowledge and Future Contingents from Aristotle to Suarez, Leiden 1988.
• Crim, Keith (ed.), Dictionary of World Religions, New York 1989.
• Dağ, Mehmet, “İbn Sînâ’nın Psikolojisi”, İbn Sînâ Doğumunun Bininci Yılı Armağanı, (der. Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı), Ankara 1984, s. 319-404.
• Davies, J.G., The Early Christian Church, London 1965.
• Dulles, Avery, A History of Apologetics, Oregon 1999.
• Durusoy, Ali, İbn Sinâ Felsefesinde İnsan ve Âlemdeki Yeri, İstanbul 1993.
• Efil, Şahin, İslam ve Batı Düşüncesinde Yaratılış Modelleri, İstanbul 2002.
• Eleonore, Stump, Aquinas, London 2003.
• Ensley Francis G., “Indulgence”, An Encyclopedia of Religion, (ed. Vergilius Ferm), New York 1945,s. 169.
• Erbaş, Ali, Hıristiyan Ayinleri (Sakramentler), İstanbul 1998.
• Erdem, Mustafa, “Hıristiyanlıktaki Vaftiz Anlayışı Üzerine Bir Araştırma”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 36, Ankara 1993, s. 133-154.
• Eroğlu, Ahmet H., “Doğu Batı Kiliselerinin Ayrılış Sebepleri”, Dinî Araştırmalar, c. 2, sy. 5, Ankara, Eylül-Aralık 1999, s. 387-414.
• Fahri, Macit, İslâm Felsefesi Tarihi, (çev. Kasım Turhan), İstanbul 1987.
• Fisher, George Park, History of Christian Doctrine, New York 1986.
• Gazzâlî, Tehâfütü’l-Felâsife, (thk. Süleyman Dünya), Kâhire, Dâru’l-Maârif, t.y.
• Gilson, Etienne, History of Christian Philosophy in the Middle Ages, New York 1955.
• ------------ The Christian Philosophy of St. Thomas Aquinas, (çev. I. T. Shook), New York 1956.
• ------------ The Philosophy of St. Thomas Aquinas, (trans. Edward Bullough), New York 1987.
• Gündüz, Şinasi, Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara 1998.
• Hall, Thomas O., “Predestination”, The Perennial Dictionary of World Religions, New York 1989, s. 580-581.
• ------------ “Sin, Original”, The Perennial Dictionary of World Religions”, (ed. Keith Crim), New York 1989, 694-695.
• Harman, Ömer Faruk, “Endüljans”, DİA, İstanbul 1995, c. 11, s. 209-211.
• Hellwig, Monika H., “Sacrament: Christian Sacraments”, The Encyclopedia of Religion,(ed. Mircea Eliade), New York 1987,XII/504-511.
• Hinnels, John N. (ed.), The Penguin Dictionary of Religions, Middlesex 1984.
• Hontheim, Joseph, “Hell”, Catholic Encyclopedia, (Online Edition), http://www.newadvent.org/cathen/07207a.htm (09.06.2005).
• İbn Rüşd, Felsefe – Din İlişkileri, (haz. Süleyman Uludağ), İstanbul 2004.
• İskenderoğlu, Muammer, Fakhr al-Dîn al-Râzî and Thomas Aquinas on the Question of the Eternity of the World, Brill 2002.
• Karlığa, Bekir, İslâm Düşüncesinin Batı Düşüncesine Etkileri, İstanbul 1993.
• Katar, Mehmet, Hıristiyanlık, Yahudilik ve İslam’da Tövbe, Ankara 1997.
• Kaya, Mahmut, İslâm Kaynakları Işığında Aristoteles ve Felsefesi, İstanbul 1983.
• Kelly, J.N.D., Early Christian Doctrines, New York 1960.
• Kennedy, D.J., “Thomas Aquinas, St.”, Catholic Encyclopedia, (Online Edition), http://www.newadvent.org/cathen/14663b.htm (08.08.2005)
• Kretzmann, Norman, The Metaphysics of Creation: Aquinas’s Natural Theology in Summa Contra Gentiles II, Oxford 1999.
• Kretzmann, Norman & Eleonore Stump, The Cambridge Companion to Aquinas, Cambridge 1993.
• Kutluer, İlhan, İbn Sînâ Ontolojisinde Zorunlu Varlık, İstanbul 2002.
• Küken, Gülnihal, Doğu – Batı Felsefî Etkileşiminde İbn Ruşd ve St. Thomas Aquinas Felsefelerinin Karşılaştırılması, İstanbul 1996.
• Leo XIII, AeterniPatris, http://www.vatican.va/holy_father/leo_xiii/encyclicals/documents/hf_l-xiii_enc_04081879_aeterni-patris_en.html (31.08.2005).
• MacGregor, Geddes, “Indulgence”, Dictionary of Religion and Philosophy, New York 1989, s. 513.
• MacInerny, Ralph – O’Callaghan, John, “Aquinas, Saint Thomas”, Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/entries/aquinas (17.10.2005).
• Maher, Michael – Boland, Joseph, “Soul”, The Catholic Encyclopedia (Online Edition), http://www.newadvent.org/cathen/14153a.htm (05.07.2005)
• Meyer, Hans, The Philosophy of St. Thomas Aquinas, (trans. Frederic Eckhoff), Missouri 1954.
• Nichols, Aidan, Discovering Aquinas: An Introduction to His Life, Work, and Influence, Michigan 2003.
• O’Meara, Thomas, Thomas Aquinas Theologian, Notre Dame 1997
• Paul, Papa II. John, Akıl ve İman, (çev. İsmail Taşpınar), İstanbul 2001.
• ------------ Fides et Ratio, 78, http://www.vatican.va/holy_father/john_paul_ii/encyclicals/documents/hf_jp-ii_enc_15101998_fides-et-ratio_en.html, (31.08.2005)
• Paksüt, Fatma, Platon ve Platon Sonrası, Ankara 1980.
• Pittenger W.Norman, “Sacraments”, An Encyclopedia of Religion, (ed. Vergilius Ferm), New York 1945, s. 676-678.
• Pius X, Doctoris Angelici, http://www.nd.edu/Departments/Maritain/etext/doctoris.htm (31.08.2005).
• Pius XI, Studiorum Ducem (On St. Thomas Aquinas), http://www.papalencyclicals.net/Pius11/p11studi.htm, (31.08.2005).
• Pius XII, Humani Generis, http://www.vatican.va/holy_father/pius_xii/encyclicals/documents/hf_p-xii_enc_12081950_humani-generis_en.html, (31.08.2005).
• Platon, Gorgias, (Diyaloglar I içinde), (çev. Melih Cevdet Anday), İstanbul 1982.
• ------------ Phaidon, (çev. Ahmet Cevizci), Ankara 1989.
• ------------ Yasalar, (çev. Candan Şentuna – Saffet Babür), İstanbul 1994.
• Robinson, Timothy A., Aristotle in Outline, Cambridge 1995.
• Rohde, Erwin, Psyche the Cult of Souls and Belief in Immortality among the Greeks, London 1925.
• Ross, David, Aristoteles, (çev. Ahmet Arslan v.dğr.), İstanbul 2002.
• Rowe, William L., The Cosmological Argument, New York 1998.
• Sarıoğlu, Hüseyin, İbn Rüşd Felsefesi, İstanbul 2003.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Isparta 2002.
• Sayar, Süleyman, “Cehennem”, Felsefe Ansiklopedisi, (ed. Ahmet Cevizci), Ankara 2005, c.3, s. 109-125.
• Sigmund, Paul L., “Law and Politics”, The Cambridge Companion to Aquinas, (ed. Norman Kretzmann – Eleonore Stump)Cambridge, 1993, s. 217-231.
• Stevenson, J. (ed.),A New Eusebius, London 1982.
• Talley, T.J., “Sacraments”, The Perennial Dictionary of World Religions, s. 636.
• Tarakçı, Muhammet, “Aquinalı Thomas”, Felsefe Ansiklopedisi, (ed. Ahmet Cevizci), İstanbul 2003, c. 1, s. 508-524.
• ------------ “Calvin”, Felsefe Ansiklopedisi, (ed. Ahmet Cevizci), Ankara 2005,c. 3, s. 12-17.
• Taylan, Necip, Düşünce Tarihinde Tanrı Sorunu, İstanbul 2000.
• ------------ İslâm Felsefesi, İstanbul 1991.
• Tolan, John V., Seracens: Islam in the Medieval European Imagination, New York 2002.
• Toner, P.J., “Infallibility”, Catholic Encyclopedia,(Online Edition), http://www.newadvent.org/cathen/09217a.htm (23.05.2005).
• Torrell, Jean-Pierre, Saint Thomas Aquinas Volume 1: The Person and His Work, (trans. Robert Royal), Washington, D.C., 1996.
• Tümer, Günay, “Aslî Günah”, DİA, İstanbul 1991, III/496-497.
• Tümer, Günay – Küçük, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ankara 1997.
• Türker, Mübahat, Üç Tehâfüt Bakımından Felsefe ve Din Münasebeti, Ankara 1956.
• Weber, Alfred, Felsefe Tarihi, (çev. H. Vehbi Eralp), İstanbul 1991.
• Weisheipl, James, “Thomas Aquinas”, Encyclopedia of Religion, (ed. Mircea Eliade), Macmillan Publishing Company, New York 1987, XIV/484-490.
• Wippel, John F., “Essence and Existence”, The Cambridge History of Later Medieval Philosophy, (ed. Norman Kretzmann v.dğr.), Cambridge 1982.
• ------------ Metaphysical Thought of Thomas Aquinas, Washington, D.C., 2000
• Wolfson, H. Austryn, The Philosophy of the Church Fathers (Volume 1: Faith, Trinity, Incarnation), Cambridge 1956.

Share: