Protestanlıkta Sakramentler ~ Prof. Dr. Muhammet Tarakçı

İbadetler ve dinî uygulamalar dinlerin pratik boyutunu oluşturur. Hıristiyanlık söz konusu olduğunda, sakramentler en önemli dinî pratikler olarak karşıma çıkmaktadır. Katolikler ve Ortodokslar yedi sakrament kabul ederken, Protestanlar sadece vaftiz ve evharistiyayı sakrament olarak görmektedirler. Bu kitapta vaftiz ve evharistiyanın yanı sıra, Protestanlarca sözde sakramentler şeklinde adlandırılan diğer beş uygulama (konfirmasyon, günah itirafı, yağlama, rahip takdisi ve nikâh) tarafsız bir gözle incelenmektedir. Bahsi geçen her bir uygulamanın anlamı, önemi ve tarihî gelişimi verildikten sonra, Protestanlar ve Katolikler arasındaki görüş farklılıklarına yer verilmektedir. Ayrıca, sakramentler konusunda Protestan yazarların birbirlerine yönelttikleri eleştiriler de konu edinilmektedir. Son olarak, Katoliklerin ve Ortodoksların sakrament kabul ettiği beş uygulamayı Protestanların reddetme gerekçeleri açıklanmaktadır.

Emin Yayınları,
Bursa 2012,
296 sayfa,
ISBN: 9786054487059

Önsöz
Kısaltmalar 5
Tablolar 9
Giriş. 11

A) Sakramentin Tanımı 11

B) Tarihî Gelişim 15

C) Protestanlıkta Sakramentler 18

1. Martin Luther 19

2. John Calvin 21

3. Huldrych Zwingli 25

D) Sakramentlerin Sayısı ve Sınıflandırılması 28

E) Sakramentlerin Gerekliliği 36

F) Sakramentlerin Etkisi 38

Birinci Bölüm: Vaftiz

A) Vaftiz Sakramenti 49

1. Vaftizin Anlamı 54

2. Tarihî Gelişim 64

B) Protestanlıkta Vaftiz 77

1. Martin Luther 77

2. John Calvin 86

C) Bebek Vaftizi Problemi 88

1. Martin Luther 94

2. John Calvin 97

İkinci Bölüm: Evharistiya

A) Evharistiya Sakramenti 109

1. Evharistiyanın Anlamı 110

2. Tarihî Gelişim 115

B) Protestanlıkta Evharistiya 130

1. Martin Luther 132

2. John Calvin 143

C) Töz Dönüşümü Problemi (Transubstantiation) 145

1. Martin Luther 147

2. John Calvin 159

D) Evharistiyanın Kurban Olarak Anlaşılması (Missa) 166

1. Martin Luther 166

2. John Calvin 171

Üçüncü Bölüm: Sözde Sakramentler

A) Konfirmasyon 181

1. Martin Luther 187

2. John Calvin 188

B) Günah İtirafı 195

1. Martin Luther 207

2. John Calvin 214

C) Yağlama 216

1. Martin Luther 222

2. John Calvin 227

D) Rahip Takdisi 229

1. Martin Luther 240

2. John Calvin 244

E) Nikâh 251

1. Martin Luther 260

2. John Calvin 265

Sonuç
Bibliyografya
Dizin 289

Önsöz
James F. White, The Sacraments in Protestant Practice and Faith (Nashville: Abingdon Press, 1999) adlı eserinin önsözüne cesaret ile çılgınlık arasında çok ince bir çizginin bulunduğunu ifade ederek başlamaktadır. Ardından Protestanlığın yaklaşık beş yüzyıllık tarihî gelişim süreci içinde pek çok geleneğin ortaya çıktığını belirttikten sonra, bu oldukça zengin ve farklı Protestan geleneklerde sakramentlerin nasıl algılandığına yönelik yapılacak bir çalışmanın cesaret değil, ancak çılgınlık olarak adlandırılabileceğini söylemektedir. Bu nedenle White, Protestanlıkta sakramentleri konu edindiği araştırmasını birkaç örnek şahıs ve akım üzerinden yürütmek zorunda kaldığını itiraf etmektedir.

Protestanlıkta Sakramentler adlı bu çalışmanın yazarı da, James F. White’ın dikkat çektiği çılgınlığa cüret etme cesaretini (belki de imkânını) kendisinde bulamadığı için, araştırmasını Martin Luther ve John Calvin olmak üzere iki örnek şahısla sınırlandırmıştır.

Martin Luther’in görüşleri incelenirken, The Pagan Servitude of the Church (The Babylonian Captivity of the Church) (1520) adlı eseri araştırmanın temel kaynağını oluşturmuştur. Luther’in tüm eserleri İngilizceye elli beş cilt halinde çevrilmiştir. İngilizce çevirinin 35-38. ciltleri Word and Sacrament alt başlığını taşımakta ve Luther’in sakramentlerle ilgili yazılarını içermektedir. Araştırma boyunca bu dört ciltteki eserlere de sık sık müracaat edilmiştir.

John Calvin’in sakramentlerle ilgili yaklaşımı, kapsamlı olarak iki ciltlik Institutes of the Christian Religion adlı eserinde bulunmaktadır. Dolayısıyla, diğer eserlerinden de istifade edilmiş olmakla birlikte, bu eser, çalışmanın diğer ana kaynağını teşkil etmektedir.

Aynı veya yakın konularda yazılmış iki esere de burada işaret etmek gerekir. Birincisi, ismini az önce zikrettiğimiz James F. White’ın The Sacraments in Protestant Practice and Faith (Protestan Uygulaması ve İnancında Sakramentler) adlı eseridir. İkincisi, ülkemizde Prof. Dr. Ali Erbaş’ın doçentlik çalışması olarak hazırladığı Hıristiyan Ayinleri (Sakramentler) (İstanbul: Nûn Yayıncılık, 1998; İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2004) adlı kitaptır. Bu noktada “Konuyla ilgili bu iki çalışma varken, Protestanlıkta Sakramentler adını taşıyan yeni bir araştırmaya gerek var mıydı?” şeklinde muhtemel bir soru akla gelebilir. Dolayısıyla, bu çalışmanın diğer ikisinden farkına değinmek gerekmektedir. Öncelikle, White’ın eseri Luther, Calvin ve Zwingli gibi Protestanlığın önde gelen isimlerinin sakramentlerle ilgili görüşlerinin bilindiği veya bu konuda yeterli çalışmanın yapıldığı ön kabulüyle yazılmıştır. White, ismi geçen yazarların konuyla ilgili görüşlerini detaylı bir şekilde vermek yerine, bu kişilerin ve onları takip eden diğer Protestan yazar ve grupların görüşlerini karşılaştırmalı ve özet bir tarzda sunmaktadır. Bizim araştırmamızda ise, Martin Luther ve John Calvin’in sakramentlerle ilgili görüşlerinin bilinmediği önkabulünden hareket edilmekte ve bu nedenle mümkün olduğu kadar her iki yazarın görüşlerini kendi bağlamı ve bütünlüğü içinde sunulmaya çalışılmaktadır. White’ın çalışması günümüze kadar gelen süreç içinde Protestanların sakramentlere bakışı hakkında genel bir perspektif çizerken, elinizdeki kitap Luther ve Calvin ile sınırlı olduğu için daha didaktik bir nitelik kazanmaktadır.

Prof. Dr. Ali Erbaş’ın eseri ise, Katoliklerin bakış açısıyla Hıristiyanlıkta sakramentleri konu edinmekte ve özellikle vaftiz sakramentine yoğunlaşmaktadır. Eserin birinci bölümü (s. 43-161) vaftiz sakramentini, ikinci bölümü (s. 165-234) ise diğer sakramentleri incelemektedir. Bizim çalışmamız da sakramentleri konu edinmekle birlikte, Protestanlıkta konunun nasıl anlaşıldığını ortaya koymaya çalıştığı için bakış açısı, görüşlerini temel aldığı örnek şahıslar ve çalışma örgüsü açısından Prof. Dr. Ali Erbaş’ın eserinden farklı bir noktada durmaktadır. Dolayısıyla, hem White’ın hem de Erbaş’ın eserleri, yazılış gayeleri açısından önemli bir boşluğu doldurmakla birlikte, bu iki çalışma Luther ve Calvin özelinde Protestanlıkta sakramentleri inceleyen bir araştırmanın yapılmasına engel görülmemiştir.

Araştırmamız boyunca cevap bulmaya çalıştığımız temel sorular şunlardır: Protestanlar ve Katolikler sakramentleri nasıl tanımlamaktadırlar? Protestanlar, neden Katoliklerin ve Ortodoksların kabul ettiği beş uygulamayı sakrament olarak adlandırmamaktadırlar? Bu konuda Protestanların Katoliklere yönelttiği eleştiriler nelerdir? Protestanların “sözde sakramentler” dediği uygulamaların kendileri açısından herhangi bir dinî değeri var mıdır? Bütün hıristiyan mezheplerin ortaklaşa kabul ettiği vaftiz ve evharistiya konusunda Katolikler ve Protestanlar arasında anlayış ve yorum farkı bulunmakta mıdır? Protestanlar evharistiyanın bir kurban olarak adlandırılmasına neden karşı çıkmaktadır? Protestanlığın kurucu isimleri arasında sakramentlerin tanımı, fonksiyonu ve etkisi açısından farklılıklar var mıdır? Protestan yazarlar sakramentler konusunda birbirlerini eleştirmekte midir?

Çalışmamız giriş, üç bölüm ve karşılaştırma/sonuç bölümlerinden oluşmaktadır. Girişte sakramentlerin tanımı, tarihî gelişimi, sayısı, sınıflandırılması, gerekliliği ve etkisi konularına yer verilmiştir. Birinci Bölüm’de vaftiz sakramentinin anlamı, tarihî gelişimi, Protestan yazarların vaftize yaklaşımı ve bebek vaftizi meselesi ele alınmıştır. İkinci Bölüm’de evharistiyanın anlamı, tarihî gelişimi, Protestanlıkta evharistiya, töz dönüşümü ve evharistiyanın kurban olarak anlaşılması meseleleri incelenmiştir. Üçüncü Bölüm’ün konusu Protestanların kabul etmediği konfirmasyon, günah itirafı, yağlama, rahip takdisi ve nikâh gibi “sözde” sakramentlerdir. Karşılaştırma ve Sonuç bölümünde araştırma esnasında elde edilen bulgular, Hıristiyan mezhepleri ve yazarları arasında karşılaştırmalar yapılarak özet halinde sunulmuştur.

Eserin hazırlanması esnasında, YÖK’ün öğretim üyelerine sağladığı yurtdışı burs imkânından yararlanarak bir ay süreyle Almanya’daki kütüphanelerde kaynak taraması yapma fırsatım oldu. Bu vesileyle, verdiği destek nedeniyle YÖK’e teşekkürü bir borç biliyorum.

Almanya’da bulunduğum sırada, sakramentler konusundaki araştırma ve görüşlerini benimle paylaşma nezaketi gösteren Evangelisch-Theologische Fakultät öğretim üyesi Prof. Dr. Gunter Wenz’e; konunun seçimi ve işlenişi konusunda yol gösterici yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Ahmet Güç’e ve eserin son okumasını yapan Doç. Dr. Vejdi Bilgin’e de teşekkür ederim. Eserin basımını üstlenen Emin Yayınları’na da ayrıca müteşekkirim.

Bursa, 12 Nisan 2011

Sonuç

Kelime anlamı “yemin”, “bağ” ve “vaat” olan sacramentum, Hıristiyan literatüründe ilk kez Yeni Ahit’in Latince çevirilerinde Grekçe gizem anlamına gelen mustērion kelimesinin karşılığı olarak görülür. Kelimeyi Hıristiyan ritüellerini ifade etmek üzere ilk kez kullanan kişi üçüncü yüzyılın hemen başında Tertullian olmuştur. Ancak gerek Tertullian gerekse onu takip eden Hıristiyan yazarların eserlerinde, sakrament, Hıristiyan ayinlerinin yanı sıra, kişiyi kutsallaştıran pek çok uygulamayı da içermektedir. Sakramente “işaret” ve “sembol” anlamını kazandıran kişi ise Augustine’dir. Onun kullanımında da pek çok dinî uygulama, davranış ve düşünceyi kapsayan sakrament, “İlahî Kelam’ın nesneye gelmesiyle oluşan şey” şeklinde tanımlanmıştır. Sonraki yüzyıllarda sakramentler “Görünmeyen ilahî lütfun görünür işaretleri” olarak görülmüş ve sayıları Katolik ve Ortodoks kiliselerinde yedi, Ermeni Kilisesi’nde altı, Protestanlıkta ise iki olarak belirlenmiştir.

Sakramentler kişiye birtakım ilahî lütufları verdiği gibi, karakter de bahşedebilir. Bu anlamda, vaftiz, konfirmasyon ve rahip takdisi kişi üzerinde silinmez bir karakter bıraktığı için sadece bir kez uygulanır ve tekrarlanmaz. Diğer sakramentler ise tekrarlanabilir.

Sakramentler değişik şekilde tasnif edilmiştir. İlk dönem kilisesinde vaftiz, konfirmasyon ve evharistiya Hıristiyanlığa girişte birlikte icra edilirdi. Bu nedenle bahsi geç üç sakrament “giriş sakramentleri” olarak adlandırılır. Günah itirafı ve yağlama “şifa sakramentleri”; rahip takdisi ve nikâh ise “kilise sakramentleri” olarak tasnif edilmiştir. Sakramentler ayrıca bir kez yapılabilenler (vaftiz, konfirmasyon ve rahip takdisi) ve birden çok yapılabilenler (evharistiya, günah itirafı, yağlama ve nikâh); zorunlu olanlar (vaftiz, evharistiya, konfirmasyon ve günah itirafı) ve olmayanlar (rahip takdisi, yağlama ve nikâh) şeklinde de gruplandırılmaktadır. Diğer bütün sakramentler, vaftiz sayesinde anlamlı ve geçerli olabileceği için, vaftiz en zorunlu sakramenttir. Rab İsa Mesih’i katılımcılara sunan evharistiya ise, en önemli sakrament olarak görülür.

Dinî bir uygulama, ancak üç şartı taşıdığında, sakrament olarak adlandırılabilir. Birincisi geçerlilik şartıdır. Bu şarta göre, Tanrı tarafından tesis edilmemiş herhangi bir uygulama sakrament olamaz. İkincisi, sakrament ilahî vaat ve işaret olmak üzere iki unsuru içermelidir. İlahî vaat, sakrament uygulandığında katılımcının elde edeceği ilahî lütfu açıklarken, işaret, katılımcının elde edeceği bu görünmeyen ilahî lütfun somut ifadesidir. Bu iki unsuru söz ve sakrament şeklinde ifade etmek de mümkündür.

Üçüncü husus, sakramentin katılımcı üzerinde etkisini göstermesiyle ilgilidir. Katoliklere göre, kurallarına uygun icra edildiğinde sakramentler, iman etmeyenler üzerinde bile tesirini gösterirken, Protestanların yaklaşımında iman edilmeden yapılan sakramentin geçerli olduğu, ama kişi üzerinde herhangi bir etkisinin olmayacağı kabul edilir. Kişi, alacağı ilahî lütfa inandığında, sakramentin etkisi ortaya çıkar. Benzer şekilde, Katolikler ve Protestanlar, sakramenti yapan kişinin dinî ve ahlâkî durumunu da sakramentlerin geçerliliği açısından önemsememezler. Bir keşişin veya azizin icra ettiği sakramentle, söz gelimi Yahuda İskariyot’un yaptırdığı sakrament arasında fark yoktur; zira sakramentler etkisini yapan kişiden değil, Tanrı’dan alır. Bu noktada Katolikleri Protestanlardan ayıran husus, sakramentlerin ex opere operatum olarak görülmesidir. Bu anlayışa göre, sakramentlerin etkisi, yapılan ayin sayesinde ortaya çıkmaktadır. Protestanlar, ayini yapanları veya yapılan ayini Tanrı yerine koymak anlamına geleceği için bu tür bir yaklaşımı reddederler. Martin Luther, İlahî Kelam’ın sakramentlerdeki etkiyi ortaya çıkardığını düşünür. John Calvin ise, sakramentin etkisinin ancak Kutsal Ruh sayesinde ortaya çıkabileceğini savunur. Ona göre, Kutsal Ruh olmadan, sakramentler tek bir kılı bile hareket ettiremez. Protestanlığın diğer bir önemli ismi olan Zwingli’ye göre, sakramentlerin sembolik bir anlamı vardır ve kişiye kazandırdıkları herhangi bir lütuf yoktur. Sakramentler kişinin verdiği sözün veya gerçekleşecek olan ilahî vaadin bir işaretidir. Söz gelimi, vaftiz kişinin kiliseye kabulünü ve bağlanmasını ifade eden bir sembol ve işarettir. Vaftiz sayesinde kişinin kiliseye bağlandığını söylemek doğru değildir.

“Kutsal Ruh’ta yenilenme ve yeniden hayat bulma banyosu” olarak tanımlanan vaftiz, Hıristiyanlıkta aslî günahın ve vaftizden önceki tüm günahların bağışlanmasını, Mesih’le ve kiliseyle birleşmeyi sağlayan sakramenttir. Hıristiyanlığın ilk dönemlerinde çoğunlukla yetişkinler vaftiz edilmiştir. Hıristiyan olmak isteyen kişi, Yahudi asıllı değilse ve Hıristiyanlık hakkında bilgisi yoksa, bu kişinin niyetinde samimi olup olmadığını belirlemek ve Hıristiyanlık hakkında bilgilenmesini sağlamak üzere bir vekil tayin edilirdi. Hıristiyan olmak isteyen kişi, iki veya üç yıl sürebilen ve katekümenlik dönemi denilen bir eğitim sürecinden geçtikten sonra vaftiz edilirdi. Dördüncü yüzyıldan itibaren bebeklerin vaftiz edilmeye başlamasıyla, katekümenlik eğitimi, vaftizden sonraya bırakılmıştır. Başlangıçta basitçe adayın suya üç kez daldırılmasını ve papazın adaya “Seni Baba, Oğul ve Kutsal Ruh adına vaftiz ediyorum.” demesinden ibaret olan vaftize, üçüncü ve dördüncü yüzyıldan sonra Şeytan çıkarma, adaya beyaz elbise giydirme ve mum verme gibi birtakım yeni unsurlar ilave edilmiştir.

Sakramentlerin uygulanması konusunda Doğu kiliselerinin genellikle geleneği muhafaza ettikleri, Batı kiliselerinin ise, uygulamada bazı yenilikler ve değişiklikler yapma eğilimi içinde oldukları görülmektedir. Söz gelimi, Hıristiyanlığın ilk yıllarında, “Kiliseye giriş sakramentleri” olarak adlandırılan vaftiz, konfirmasyon ve evharistiya birlikte yapılırdı. Doğu kiliseleri günümüzde de bu uygulamayı devam ettirir. Batı kiliseleri ise, vaftizi doğumdan sonra, evharistiyayı yedi yaş civarında ve konfirmasyonu ergenlik döneminde yaparlar. Doğu kiliseleri geleneğe uygun olarak vaftiz esnasında adayı/bebeği suya tamamen daldırırken, Batı kiliselerinde vaftiz kişinin alnına su dökülerek veya serpilerek yapılmaktadır.

Vaftizi uygulama yetkisi papazındır. Bununla birlikte, Katolikler için vaftiz ebedî kurtuluşa erişmek için zorunlu olduğundan, ölüm gibi acil ve papazın bulunmadığı bir durumda, sıradan insanlar, heretikler ve hatta Hıristiyan olmayan bir kimse bile ölmek üzere olan kişiyi vaftiz edebilir. Protestanlıkta bütün Hıristiyanların aynı zamanda rahip olarak görülmesi nedeniyle, ihtiyaç anında sıradan Hıristiyanların da vaftizi yönetmesine izin verilmektedir. John Calvin kurtuluş için su vaftizini zorunlu görmez. Dolayısıyla onun yaklaşımında ölmek üzere olan bir kimseyi suyla vaftiz etme çabası içinde olmaya gerek kalmamaktadır.

Bebeklerin vaftiz edilmesine yönelik dördüncü yüzyıldan sonra başlayan uygulama reform çağında Anabaptistlerin eleştirisine maruz kalmıştır. Anabaptistler, ancak bilinçli bir şekilde iman edip bunu kilisede açıklayan yetişkinlerin vaftiz edilebileceğini iddia etmişlerdir. Katoliklerin yanı sıra, Luther, Calvin ve Zwingli gibi diğer Protestan yazarlar da Anabaptistlere karşı çıkarak bebek vaftizini savunmuşlardır. Bununla birlikte, iman-vaftiz ilişkisi üzerinde önemle duran Protestan yazarlar için, bebeklerin nasıl iman edebileceğini açıklama zorunluluğu doğmuştur. Protestan yazarlar kimi zaman vaftiz-sünnet benzerliğinden yola çıkmışlar ve bebeklikte yapılan sünnet gibi, vaftizin de geçerli olduğunu öne sürmüşlerdir. Kimi zaman kilisede bulunanların veya vaftiz anne/babasının imanı sayesinde bebeklerin iman ettiklerini kabul etmişlerdir. Kimi zaman da Tanrı’nın mucizevî ve bizim anlayamayacağımız bir şekilde vaftiz edilecek bebekte imanı yarattığını söyleyerek meseleyi çözmeye çalışmışlardır. John Calvin’in İbrahim ve İshak arasında yaptığı bir karşılaşma bu konuda özellikle dikkat çekmektedir. İbrahim önce iman etmiş, daha sonra sünnet olmuştur. İshak ise, bebekliğinde henüz iman edebilecek bir durumda değilken sünnet olmuştur. Buradan hareketle, Calvin, ahdi yetişkinlik döneminde alanlarla, onu bir miras olarak alanlar arasındaki ayırımı vurgulamaktadır. Bir yetişkin Hıristiyan olacaksa, önce iman etmesi, ardından vaftiz edilmesi gerekir. Buna karşın, ahdi bir miras olarak alan Hıristiyan ailelerin çocukları önce vaftiz edilir, sonra iman ederler.

Tanrı’ya şükretme, O’nu anma, Mesih’le birleşme ve Katolikler için aynı zaman kurban anlamına gelen evharistiya, reform döneminin en tartışmalı konusudur. Katoliklere evharistiya konusunda oldukça sert eleştiriler getiren Protestanlar, kendi aralarında da hararetli tartışmalar yapmışlardır. Evharistiya ile ilgili ilk ihtilaf konusu, ekmek ve şarabın İsa Mesih’in bedeni ve kanına dönüşmesi meselesidir. Ortodokslar ayin sırasında ekmek ve şarabın hem töz hem de ilinek değişikliğine uğradığını düşünmektedirler.Katoliklerin töz dönüşümü (transubstantiation) adını verdikleri telakkiye göre, takdis merasiminden sonra ekmek ve şarabın tözleri İsa Mesih’in bedeni ve kanına dönüşür; ekmek ve şarabın ilinekleri ise değişmez. Luther, töz dönüşümü fikrini kabul etmez; bunun yerine, takdis merasiminden sonra ekmek ve şaraba İsa Mesih’in birleştiğini savunur. Bu durumda, ekmek ve şarabın ne tözü ne de ilinekleri değişmeden kalırken, İsa Mesih’in bedeni ve kanı bir şekilde bu ekmek ve şarapla birlikte bulunur (consubstantiation). Calvin ve Zwingli ise, töz dönüşümü veya birlikte bulunma teorilerini kabul etmezler.

Töz dönüşümü meselesiyle bağlantılı diğer bir ihtilaf konusu, Mesih’in evharistiyada bedenen bulunup bulunmadığına ilişkindir. Katoliklere ve Luther’e göre, evharistiyada İsa Mesih fiziksel olarak bütün kiliselerde hazır bulunur. Bu görüşün tam aksi istikametinde, sakramentleri sembolik ifadeler olarak gören Zwingli bulunmaktadır. Zwingli, Mesih’in bedeninin şu an gökte olduğunu işaret ettikten sonra, onun evharistiya ayininde fiziksel olarak bulunmadığını ve bu nedenle evharistiya ayinine katılanların Mesih’le birleşmelerinin söz konusu olmadığını savunmuştur. Çoğu meselede olduğu gibi, Calvin, burada da Luther ile Zwingli arasında bir noktada yer alır. Calvin, Zwingli gibi, İsa Mesih’in evharistiya ayininde kiliselerde bulunmadığına inanır. O, ayrıca, Luther (ve Katolikler) gibi, evharistiya ayininde katılımcıların Mesih’le birleştiklerini de kabul etmektedir. Ancak bu birleşme, Luther ve Katoliklerin iddia ettikleri gibi kiliselerde değil, Kutsal Ruh’un katılımcıları göğe yükseltmesiyle gökte gerçekleşir.

Töz dönüşümü fikrini kabul eden Katoliklere göre, ayindeki ekmeğin her bir zerresi, İsa Mesih’in hem bedenini hem de kanını içermektedir. Bu nedenle, Katolikler evharistiyada katılımcıların sadece ekmek almalarını yeterli görürler. Katoliklerin, takdis edilen ve İsa Mesih’in kanına dönüşen şarabın, katılımcılara verilirken dökülmesini önlemek istedikleri anlaşılmaktadır. Onların uygulamasında takdis edilmiş şarabı, sadece ayini yöneten ruhban sınıfı tüketebilir. Protestan yazarlara göre, evharistiyayı tesis eden İsa Mesih hem şarabı hem de ekmeği son akşam yemeğinde havarilerine vermiştir. Üstelik İsa Mesih ekmeği dağıtırken sadece “yiyin” dediği halde, şarabı verirken “hepiniz için” diyerek havarilerin tamamının şarabı içmelerini istemiştir. Bu nedenle Protestanlar şarabın halka verilmesi gerektiğini savunurlar. Protestan yazarlar, ayrıca, Kutsal Kitap’ta İsa Mesih’in Son Akşam Yemeği’nde kendisinin ekmeği yediğine veya şarabı içtiğine dair bir açıklama bulunmamasına işaret ederek, takdis edilen şarabı tüketme hakkını sadece kendilerinde gören Katolik papazları eleştirirler.

Evharistiya konusunda burada işaret edeceğimiz son tartışma konusu, bu ayinin bir kurban olarak görülmesidir. Katolikler takdis edilmiş ekmek ve şarabı Tanrı’ya kurban olarak sunmaktadırlar. Buna karşın, Protestanlar sakrament ve kurban arasındaki farklılıktan hareketle, evharistiyanın kurban olarak anlaşılmasına karşı çıkmaktadırlar. Protestanlara göre, Tanrı’nın insanlara karşılıksız olarak bahşettiği sakrament ilahî bir lütuftur. Hâlbuki kurban insanın Tanrı’ya sunduğu bir davranış biçimidir. Sakrament, Tanrı’dan insana gelirken, kurban insandan Tanrı’ya yükselir. Sakramentte insan karşılıksız olarak bir şey alır; kurban da ise insan bir şey veren/sunan konumundadır.

Konfirmasyon, günah itirafı, yağlama, rahip takdisi ve nikâh Protestanlarca sakrament kabul edilmemekle birlikte, bu uygulamaların dinî bakımdan tamamen önemsiz ve gereksiz oldukları da düşünülmez. Bu ayinlerin sakrament olarak görülmemesindeki en önemli etken, bizzat İsa Mesih tarafından kurulduklarına dair açık Kutsal Kitap ifadelerinin bulunmamasıdır. Ayrıca, sakramentlerin iki zorunlu unsurundan (ilahî vaat ve işaret) biri eksikse, bu uygulamanın sakrament olarak adlandırılması mümkün olmamaktadır. Nitekim Martin Luther, maddî işarete sahip olmadığı gerekçesiyle günah itirafını sakrament kabul etmemiştir.

Doğu kiliselerinde vaftizle birlikte, Batı kiliselerinde ise ergenlik döneminde yapılan konfirmasyon, tarihsel olarak havarilerin vaftiz ettikleri kişilerin üzerine el koymaları uygulamasına dayandırılmaktadır. Sonraki yüzyıllarda el koyma uygulamasına parfümlü yağ sürülmesi de eklenmiştir. Doğu kiliselerinde konfirmasyonu papaz uygulayabilirken, Batı kiliselerinde bu sakramenti uygulama yetkisi episkoposundur. Batı kiliseleri konfirmasyonu, vaftizden daha üstün bir mevkie yerleştirmektedirler.

Martin Luther, Kutsal Kitap’ta “el koyma” uygulamasından bahsedildiğini kabul etmekle birlikte, günümüzde uygulanan konfirmasyonun, havarilerin “el koyma” uygulaması olmadığını savunur. O, ayrıca, konfirmasyonla ilgili herhangi bir ilahî vaadin bulunmamasına işaret ederek, bu uygulamanın sakrament olarak adlandırılamayacağını iddia eder. John Calvin de İlahî Kelam içermemesi, Tanrı’nın değil, insanların kurduğu bir uygulama olması nedeniyle konfirmasyonu sakramentler arasına yerleştirmez.

Dine dönme sırrı, tövbe sırrı, barışma sırrı gibi adlarla da anılan günah itirafı sakramenti, Tanrı adına rahibin, kişinin işlediği günahları bağışlamasını ve onu kiliseyle barıştırmasını ifade etmektedir. Hıristiyanlığın ilk yıllarında vaftizden sonra günah işleyen kişi, bir haftadan birkaç yıla kadar kiliseden uzak tutulurdu. Bu süreç içinde kişinin gerçekten pişman olması, oruç, dua ve sadaka gibi birtakım iyi davranışlar sergilemesi gerekirdi. Yine bu süreçte günahkârın evharistiya ayinine katılmasına izin verilmezdi. Süreç tamamlandığında episkopos, günahkârın üzerine elini koyar ve onu Tanrı’yla ve kiliseyle barıştırırdı. İlk dönem kilisesinde günahkârların kiliseyle barıştırılması kişi hayatında sadece bir kez yapılabildiği için, bu uygulamanın mümkün olduğu kadar geciktirilmesi tavsiye edilirdi.

On birinci yüzyıldan itibaren, günah itirafının ömürde bir kez değil, ihtiyaç duyuldukça yapılabileceği kabul edildi. Ayrıca, yeni uygulamada kişi rahibe günahını itiraf ettikten sonra affedilmekte ve kefaret uygulamasını affedildikten sonra yerine getirmektedir. Basitçe söylemek gerekirse, kilisenin ilk uygulamasında günah itirafı-kefaret-bağışlanma şeklinde uygulanan tövbe ritüeli, on birinci yüzyıldan sonra günah itirafı-bağışlanma-kefaret şekline dönüştürülmüştür.

Günahların, biri ebedi, diğeri geçici iki cezası bulunmaktadır. Günah itirafı ebedi cezanın bağışlanmasını temin etmektedir. Dünyada veya arafta çekilecek olan geçici cezanın affedilmesi için, kişinin dua, oruç, sadaka gibi birtakım iyi davranışlar içerisinde bulunması gerekir. Katolik Kilisesi, geçici cezanın endüljans alınarak da bağışlanabileceğini kabul eder. Endüljanslar günlük, aylık, yıllık olabileceği gibi, ömürlük de olabilir. Kişi, hem kendisi hem de yaşayan veya ölmüş akrabaları için endüljans satın alabilir. Endüljans verme yetkisi papanındır; ancak süreyle sınırlı endüljansları episkoposlar da verebilirler.

Katolik ve Ortodokslar yılda en az bir kez büyük günahlar için günah itirafında bulunmayı gerekli görmektedirler. Katolikler özel bir odacıkta papazı görmeden günah itirafında bulunurken, Ortodokslar kilisenin ortasında papazın yanında günahlarını itiraf eder. Protestanlar ise, bizzat İsa Mesih’in böyle bir uygulamayı tesis etmediği ve ilahî vaat/kelam bulunmadığı gerekçesiyle günah itirafını sakrament kabul etmedikleri gibi, yılda bir kez günah itirafında bulunmayı da zorunlu görmezler.

Hastaların yağlanması, havariler döneminde kilisenin ihtiyarlarının katılımıyla bir şifa uygulaması olarak yapılmış ve dokuzuncu yüzyıldan itibaren bir sakrament olarak görülmeye başlamıştır. Katolik Kilisesi sonraki yüzyıllarda sadece ölmek üzere olanlara uyguladığı için, bu sakrament Katolikler arasında “son yağlama” olarak adlandırılır. Ortodokslar ise, geleneği muhafaza ederek, yağlamayı bir şifa vesilesi olarak her türlü hastalıklarda, hatta hastalıkları önleyici bir tedbir olarak uygularlar. Katolikler için sadece bir kez, ölüm anında yapılan yağlama, Ortodokslarda ihtiyaç duyuldukça tekrar edilebilir.

Martin Luther, Kutsal Kitap’ta yağlamaya ilişkin bir vaadin ve işaretin bulunduğunu kabul etmekle birlikte, yağlamayı bizzat Mesih’in değil, havarilerin icat ettiklerini savunmaktadır. Luther, ayrıca, yağlamaya delil olarak gösterilen cümlenin (Yakup 5:14-15) bulunduğu Yakub’un Mektubu adlı kitabı havari Yakub’un yazmadığını öne sürerek Yeni Ahit’in tarihçesi ve kanonlaşması süreciyle ilgili oldukça ilginç bir noktaya işaret etmektedir. Bununla birlikte, Luther, Yakub’un Mektubu’nu kimin yazdığı veya bu kitabın Yeni Ahit koleksiyonuna nasıl dâhil edildiği meselelerine ilgi göstermez. Luther, Katolikleri, bir yandan şifa merasimi olan yağlamayı sakrament haline getirmeleri, diğer yandan yağlamayı da sadece ölmek üzere uygulanan son yağlamaya dönüştürmeleri nedeniyle eleştirir. Luther’e göre, yağlama, sakrament olmasa da, dinî bir uygulama olarak yine de önemlidir ve yağlama sayesinde günahların bağışlanması ve ölümlü hastanın huzurlu bir şekilde bu dünyadan göçmesi mümkün olabilir. Ancak son yağlamada günahların bağışlanıp huzura kavuşulması, bu uygulamanın ilahî bir kaynağa dayanması nedeniyle değil, hastanın bağışlanacağına ve huzura ereceğine inanması nedeniyledir.

John Calvin, ilahî bir vaat içermediği ve maddî bir işareti olmadığı gerekçesiyle yağlamayı sakrament kabul etmez. Ayrıca o, Yakub’un Mektubu’nda bahsedilen yağlama ile Katoliklerin son yağlama sakramenti arasında fark gözetir. Yeni Ahit’te her türlü hastalıkta kilisenin ihtiyarlarının herhangi bir yağ kullanarak ve hastaya dua ederek yaptıkları bir uygulamadan bahsedilmektedir. Hâlbuki Katoliklerin uygulamasında ölmek üzere olanları, episkoposun takdis ettiği yağla sadece rahipler yağlayabilir. Ayrıca Katolikler son yağlama sakramentinin, etkinliğini dua ve imandan değil, yapılan yağlamadan aldığına inanırlar.

Rahip takdisi, kişiye ekmek ve şarabı Mesih’in bedeni ve kanına dönüştürme ve günahları affetme yetkisi veren sakramenttir. Katolik Kilisesi’nde ruhbanlık sınıfı episkoposlar, papazlar ve diyakozlar şeklinde üçe ayrılır. Hiyerarşinin en üstünde yer alan episkoposlarhem takdis etme hem de öğretme ve yönetme yetkilerine sahiptirler. Papazların görevleri, evharistiya ayinini yönetmenin yanı sıra, İncil’i vaaz etmek ve cemaatin sorunlarıyla ilgilenmektir. Diyakozlar, episkopos ve papazlara yardım ederler. Katolik Kilisesi’nde episkopos ve papazların bekâr yaşamaları esastır. Doğu kiliselerinde evlilerin diyakoz ve papaz olmaları mümkündür. Ancak episkoposlar bekâr olmak zorundadır.

Rahip takdisi sakramentini yönetme yetkisi episkoposundur. Bu sakrament, kilisede görev yapacak kapıcı, okuyucu, Şeytan çıkaran, papaz yardımcısı, diyakoz yardımcısı, diyakoz ve papaz olmak üzere yedi görevli sınıfın takdisini ifade etmektedir. Kilisede görevli yedi sınıfı tayin eden bir makam olarak görülen episkoposluk, bu yedili hiyerarşide yer almaz.

Rahip takdisi merasiminin dinî açıdan önemli olduğunu kabul eden Martin Luther, bu merasimin sakrament olarak adlandırılmasına karşı çıkmaktadır. Luther, vaftizle elde edilen lütfa işaret ederek, bütün Hıristiyanların aynı zamanda rahip olduklarını savunur. Onun yaklaşımında rahip takdisi sakramenti, Hıristiyan cemaatin, kendi vaizini seçmesini ifade eden bir ritüeldir. Vaaz verme, sakramentleri ve ayinleri yönetme Hıristiyan cemaatin onaylamasıyla veya çoğunluğun rızasıyla elde edilen bir haktır. John Calvin de ilahî bir menşei olmadığı ve ilahî bir vaat içermediği gerekçesiyle rahip takdisini sakrament olarak görmemektedir.

Kutsal Kitap’ta İsa Mesih’in nikâha ilişkin bir sakrament tesis ettiğine dair herhangi bir ifade yer almamaktadır. Kilisenin ilk dört yüzyılında da Hıristiyanlar nikâh için herhangi bir dinî ritüel yapmamışlardır. Dinî nikâh merasimlerinin yaygınlık kazanması sekizinci yüzyıldan sonra, sakrament halini alması ise on ikinci yüzyılda gerçekleşmiştir. Katolik Kilisesi’nde ayini, evlenecek olan çift; Ortodoks Kilisesi’nde ise rahip yönetir. Nikâh sakramentinin maddî işareti ve formu evlenecek çiftin kendi rızalarıyla evlenmek istediklerini açıklamalarıdır. Katolik ve Ermeni kiliseleri boşanmayı tasvip etmezler. Ortodokslukta ise belirli durumlarda boşanmaya izin verilir. Katolikler ve Ortodokslar başka mezhepten olanlarla evlenmeyi de onaylamamaktadırlar.

Hem Luther hem de Calvin, nikâh sakramentinin ilahî bir menşeinin ve bahşedeceği ilahî bir lütfun bulunmadığı görüşündedir. Bu nedenle, nikâh sakrament olarak adlandırılamayacağı gibi, aslında dinî bir merasim olarak görülmesi de doğru değildir. Nikâh seküler bir mesele olduğuna göre, nikâhla ilgili düzenleme yapma yetkisi de kilisenin değil, sivil otoritenin olmalıdır.

Kaynakça

Aydın, Fuat, Pavlus Hıristiyanlığına Giriş, İstanbul: Eskiyeni Yayınları, 2011.
Ambrose, Commentary of Saint Ambrose on the Gospel according to Saint Luke, Dublin: Halcyon Press, 2001.
Aquinas, Thomas, Summa Contra Gentiles (çev. A. G. Pegis, J. F. Anderson, Vernon J. Bourke, Charles J. O’Neil), I-V, Notre Dame 1975.
Aquinas, Thomas, Summa Theologica, I-XX, London 1913-1942.
Barclay, Alexander, The Protestant Doctrine of the Lord’s Supper: A Study in the Eucharistic Teaching of Luther, Zwingli and Calvin, Glasgow: Jackson, Wylie & Co., 1927.
Barkley, John M., “Baptism: Reformed”, A Dictionary of Liturgy & Worship, ed. J. G. Davies, London: SCM Press, 1972, s. 60-63.
Bausch, William J., A New Look at the Sacraments, Connecticut: Twenty-Third Publications, 1983.
Bernard, David K., A History of Christian Doctrine, I-II, Missouri: Word Aflame Press, 1995.
Blum, O. J., "Peter Damian, St.”, New Catholic Encyclopedia, Second Edition, Thomson & Gale, 2003, c. 11, s. 186-187.
Bromiley, Geoffrey W., Historical Theology: An Introduction, Michigan: Wm B. Eerdmans Publishing Co., 1978.
Butler, Alban, The Lives of the Fathers, Martyrs, and Other Principal Saints, I-IV,London, 1821.
Cadoux, C. J., “Zwingli”, Christian Worship: Studies in Its History and Meaning, ed. Nathaniel Micklem, London: Oxford University Press, 1959, s. 137-153.
Chauvet, Louis-Marie, “Sakrament”, Encyclopedia of Christian Theology, ed. Caldecott, Stratford, The Seven Sacraments: Entering the Mysteries of God, New York: The Crossroad Publishing Company, 2006.
Calvin, John, Catechism of the Church of Geneva, John Calvin: Theological Treatises içinde, (çev. J.K.S. Reid), Philadelphia: Westminster Press, 1954, s. 83-139.
Calvin, John, Geneva Catechism, http://www.ondoctrine.com/2cal0504.htm, (10.03.2011)
Calvin, John, Institutes of the Christian Religion, (çev. Ford Lewis Battles), Louisville, Kentucky: Westminster John Knox Press, 2006.
Jean-Yves Lacoste, New York, London: Routledge, 2005, c. 3, s. 1408-145.
Cowdrey, H. E. J., Lanfranc: Scholar, Monk, and Archbishop, Oxford: Oxford University Press, 2003.
Çotukseven, Betül, “Abelardus, Petrus”, Felsefe Ansiklopedisi, ed. Ahmet Cevizci, İstanbul: Etik Yayınları, 2003, c. 1, s. 9-12.
De Clerk, Paul, “Baptism”, Encyclopedia of Christian Theology, ed. Jean-Yves Lacoste, New York, London: Routledge, 2005, c. 1, s. 149-156.
Deharbe, Joseph, A Full Catechism of the Catholic Religion, New York: The Catholic Publication Society, 1889.
Demir, Zeki, Süryani Kilisesi ve Kilisenin Kutsal Yedi Gizi, İstanbul, 2002.
Demirci, Kürşat, Bir Hıristiyan Mezhebi Olarak Ortodoksluğun Teolojisi, İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2005.
Erbaş, Ali, Hıristiyan Ayinleri (Sakramentler), İstanbul: Nûn Yayıncılık, 1998.
Erbaş, Ali, Hıristiyanlıkta Reform ve Protestanlık Tarihi, İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
Erdem, Mustafa, “Hıristiyanlıktaki Vaftiz Anlayışı Üzerine Bir Araştırma”, Ankara Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 34, Ankara, 1993, s. 133-154.
Eroğlu, Ahmet Hikmet, “Doğu ve Batı Kiliselerinin Ayrılış Sebepleri”, Dinî Araştırmalar, Eylül-Aralık 1999, c. 2, sy. 5, s. 387-413.
Eroğlu, A. Hikmet, “Ekmek-Şarap Ayini (Evharistiya) Konusunda Katolikler ve Protestanlar Arasındaki Anlayış Farklılıkları”, Ankara Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara, 1999, c. 39, s. 439-453.
Finger, Thomas N., A Contemporary Anabaptist Theology: Biblical, Historical, Constructive, Illinois: InterVarsity Press, 2004.
Garsidé, Jr. C., "Oecolampadius, Johannes", New Catholic Encyclopedia, Second Edition, Thomson & Gale, 2003, c. 10, , s. 558.
Geisler, Norman L. - MacKenzie, Ralph E., Roman Catholics and Evangelicals: Agreements and Differences, Michigan: Baker Books, 1995.
Gerrish, B. A., “Lord’s Supper”, The Encyclopedia of Protestantism, ed. Hans J. Hillerbrand, New York & London, Routledge, 2004, c. III, s. 1116-1119.
Güç, Ahmet, Dinlerde Mabed ve İbadet, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
Gündüz, Şinasi, Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara: Vadi Yayınları, 1998.
Harnack, Adolph, History of Dogma, I-VII, London: Williams & Norgate, 1898.
Hellwig, Monika K., “Sacrament: Christian Sacraments”, Encyclopedia of Religion, Second Edition, ed. Lindsay Jones, Thomson Gale, 2005, c. 12, s. 7958-7964.
Hesselink, I. John, Calvin’s First Catechism: A Commentary, Louisville: Westminster John Knox Press, 1997.
Hinnebusch, J. F., "Peter Lombard”, New Catholic Encyclopedia, Second Edition, Thomson & Gale, 2003, c. 11, s. 190-192.
Hodge, Charles, Systematic Theology, I-III, New York: Charles Scribner's Sons, 1898.
Iannitto, P. Luigi, Hıristiyan Dininin Esasları Hıristiyan Aileler İçin Din Kitabı, İstanbul: 1982.
Instone-Brewer, David, Divorce and Remarriage in the Bible: The Social and Literary Context, Michigan:Wm. B. Eerdmans Publishing, 2002.
Irwin, K. W., “Sacramental Theology”, New Catholic Encyclopedia, Second Edition, Thomson & Gale, 2003, c. 12, , s. 465-479.
Jungmann, J. A. - Stasiak, K., “Baptism, Sacrament of”, New Catholic Encyclopedia, Second Edition, Thomson & Gale, 2003, c. 2, s. 60-67.
Katar, Mehmet, “Dinlerde Günlük İbadet Uygulamaları”, Dinî Araştırmalar, Ankara, 1998, c. 1, sy. 1, s. 59-75.
Katar, Mehmet, “Dinlerde Keffaret Anlayışı”, Dinî Araştırmalar, Ankara, 1998, c. 1, sy. 1, s. 44-58.
Katar, Mehmet, “Hıristiyan Bayramları Üzerine Bir Araştırma”, Dinî Araştırmalar, Ocak-Nisan 2001, c. 3, sy. 9, s. 7-27.
Katar, Mehmet, Yahudilikte, Hıristiyanlıkta ve İslâmda Tövbe, Ankara: Andaç Yayınları, 2003.
Katolik Kilisesi Din ve Ahlâk İlkeleri, (çev. Dominik Pamir), İstanbul, 2000.
Klein, Gregory L. - Robert A. Wolfe, Pastoral Foundations of the Sacraments, A Catholic Perspective, New York: Paulist Press, 1998.
Kramm, H. H., The Theology of Martin Luther, London: James Clarek & Co., Ltd., 1947.
Küçük, Abdurrahman, Ermeni Kilisesi ve Türkler, Ankara: Andaç Yayınları, 2003.
Küçük, Abdurrahman - Günay Tümer - M. Alparslan Küçük, Dinler Tarihi, Ankara: Berikan Yayınevi, 2009.
Küng, Hans, Women in Christianity, London: Continuum, 2005.
Levering, Matthew - Michael Dauphinais, Rediscovering Aquinas and the Sacraments: Studies in Sacramental Theology, Chicago: Liturgy Training Publications, 2009.
Lindars, Barnabas, The Theology of the Letter to the Hebrews, Cambridge: Cambridge University Press, 2006.
Luther, Martin, A Treatise on the New Testament, that is, the Holy Mass, (çev. Jeremiah J. Schindel - E. Theodore Bachmann), Martin Luther: Luther’s Works içinde, ed. Jaroslav Jan Pelikan - Helmut T. Lehmann, Philadelphia: Fortress Press, 1960, c. 35, s. 79-111.
Luther, Martin, Brief Confession Concerning the Holy Sacrament, (çev. Martin E. Lehmann), Martin Luther: Luther’s Works içinde, ed. Jaroslav Jan Pelikan - Helmut T. Lehmann, Philadelphia: Fortress Press, 1960, c. 38, s. 287-319.
Luther, Martin, Confession Concerning Christ’s Supper, (çev. Robert H. Fischer), Martin Luther: Luther’s Works içinde, ed. Jaroslav Jan Pelikan - Helmut T. Lehmann, Philadelphia: Fortress Press, 1960, c. 37, s. 161-372.
Luther, Martin, Larger Catechism, Martin Luther: Luther’s Smaller and Larger Catechism içinde, Solomon D. Henkel, 1885.
Luther, Martin, Receiving Both Kinds in the Sacrament, (çev. Abdel Ross Wentz), Martin Luther: Luther’s Works içinde, ed. Jaroslav Jan Pelikan - Helmut T. Lehmann, Philadelphia: Fortress Press, 1960, c. 36, s. 237-267.
Luther, Martin, Sacrament of Penance, (çev. E. Theodore Bachmann), Martin Luther: Luther’s Works içinde, ed. Jaroslav Jan Pelikan & Helmut T. Lehmann, Philadelphia: Fortress Press, 1960, c. 35, s. 9-27.
Luther, Martin, Small Catechism, Philip Schaff: The Creeds of Christendom içinde, New York: Harper & Brothers, 1882.
Luther, Martin, That These Words of Christ, “This is My Body” Etc., Still Stand Firm against the Fanatics, (çev. Robert H. Fischer), Martin Luther: Luther’s Works içinde, ed. Jaroslav Jan Pelikan - Helmut T. Lehmann, Philadelphia: Fortress Press, 1960, c. 37, s. 13-150.
Luther, Martin, The Abomination of the Secret Mass, (çev. Abdel Ross Wentz), Martin Luther: Luther’s Works içinde, ed. Jaroslav Jan Pelikan - Helmut T. Lehmann, Philadelphia: Fortress Press, 1960, c. 36, s. 311-328.
Luther, Martin, The Adoration of the Sacrament, (çev. Abdel Ross Wentz), Martin Luther: Luther’s Works içinde, ed. Jaroslav Jan Pelikan - Helmut T. Lehmann, Philadelphia: Fortress Press, 1960, c. 36, s. 275-305.
Luther, Martin, The Blessed Sacrament of the Holy and True Body of Christ, and the Brotherhoods, (çev. Jeremiah J Schindel - E. Theodore Bachmann), Martin Luther: Luther’s Works içinde, ed. Jaroslav Jan Pelikan - Helmut T. Lehmann, Philadelphia: Fortress Press, 1960, c. 35, s. 47-73.
Luther, Martin, The Holy and Blessed Sacrament of Baptism, (çev. Charles M. Jacops - E. Theodore Bachmann), Martin Luther: Luther’s Works içinde, ed. Jaroslav Jan Pelikan - Helmut T. Lehmann, Philadelphia: Fortress Press, 1960, c. 35, s. 29-43.
Luther, Martin, The Marburg Colloquy and the Marburg Articles, (çev. Helmut T. Lehmann), Martin Luther: Luther’s Works içinde, ed. Jaroslav Jan Pelikan - Helmut T. Lehmann, Philadelphia: Fortress Press, 1960, c. 38, s. 15-89.
Luther, Martin, The Misuse of the Mass, (çev. Frederick C. Ahrens), Martin Luther: Luther’s Works içinde, ed. Jaroslav Jan Pelikan - Helmut T. Lehmann, Philadelphia: Fortress Press, 1960, c. 36, s. 133-230.
Luther, Martin, The Pagan Servitude of the Church, Martin Luther: Selections From His Writings içinde, ed. John Dillenberger, New York: Anchor Books, 1961, s. 249-362.
Luther, Martin, The Private Mass and the Consecration of Priests, (çev. Martin E. Lehmann), Martin Luther: Luther’s Works içinde, ed. Jaroslav Jan Pelikan - Helmut T. Lehmann, Philadelphia: Fortress Press, 1960, c. 38, s. 147-214.
Luther, Martin, The Sacrament of the Body and Blood of Christ against the Fanatics, (çev. Frederick C. Ahrens), Martin Luther: Luther’s Works içinde, ed. Jaroslav Jan Pelikan - Helmut T. Lehmann, Philadelphia: Fortress Press, 1960, c. 36, s. 335-361.
Martos, Joseph, Doors to the Sacred, A Historical Introduction to Sacraments in the Catholic Church, Missouri: Triumph Books, 1991.
McGrath, Alister E., Reformation Thought: An Introduction, Oxford: Blackwell Publishers, 1999.
McGuckin, John Anthony, The Orthodox Church, An Introduction to its History, Doctrine, and Spiritual Culture, Massachusetts: Blackwell Publishing, 2008.
McPartlan, Paul, Sacrament of Salvation An Introduction to Eucharistic Ecclesiology, Edinburgh: T&T Clark, 2000.
Melton, J. Gordon, Encyclopedia of Protestantism, New York: Fact On File, Inc., 2005.
Mews, Constant, "Abelard, Peter", Encyclopedia of Christian Theology, ed. Jean-Yves Lacoste, New York: Routledge, 2005, c. 1, s. 1-2.
Michel, Thomas, Hıristiyan Tanrıbilimine Giriş, İstanbul: Ohan Basımevi, 1992.
Mueller, H., “Baptism (in the Bible)”, New Catholic Encyclopedia, Second Edition, Thomson & Gale, 2003, c. 2, s. 56-60.
Niesel, Wilhelm, The Theology of Calvin, Cambridge: James Clarke & Co., 2002.
Noll, Ray Robert, Sacraments: A New Understanding for a New Generation, Connecticut: Twenty-Third Publications, 2000.
O’Brien, Thomas J., An Advanced Catechism of Catholic Faith and Practice, Chicago: D. H. McBride & Company, 1901.
Olgun, Hakan, Luther ve Reformu: Katolisizm’i Protesto, Ankara: Fecr Yayınevi, 2001.
Olgun, Hakan, Sekülerliğin Teolojik Kurgusu Protestanlık, İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
Olsen, Viggo Nörskov, The New Testament Logia on Divorce: A Study of Their Interpretation from Erasmus to Milton, Tübingen: Mohr Siebeck, 1971.
Potter, G. R., Zwingli, Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
Preuss, Arthur, The Sacraments: A Dogmatic Treatise, I-IV, London: B. Herder Book Co., 1917.
Pytches, David, Kutsal Ruh’un Armağanları, İstanbul: Yeni Yaşam Yayınları, 1996.
Radding, Charles M. - Francis Newton, Theology, Rhetoric, and Politics in the Eucharistic Controversy, 1078-1079: Alberic of Monte Cassino against Berengar of Tours, New York: Columbia University Press, 2002.
Reynolds, Philip Lyndon, Marriage in the Western Church: the Christianization of Marriage during the Patristic and Early Medieval Periods, Leiden: Brill, 2001.
Rosemann, Philipp W., Peter Lombard, Oxford: Oxford University Press, 2004.
Rosenthal, Judah M., “Seder”, Encyclopedia Judaica, Second Edition, ed. Fred Skolnik, Detroit: Thomson & Gale, 2007, c. 18, s. 235-236.
Ruether, Rosemary Radford, Goddesses and the Divine Feminine, A Western Religious History, Berkeley: University of California Press, 2005.
“Sacraments/Ordinances”, Encyclopedia of Protestantism, ed. J. Gordon Melton, New York: Facts on File, 2005, s. 480-481.
Sammut, Alfonso M., Efkaristiya: Dirilen Rab ile Buluşma Mutluluğu, Kutsal Ayin Hakkında Kısa Yorumlar, çev. Angela Dei, İstanbul: 2008.
Santa, Thomas M., The Essential Catholic Handbook of the Sacraments: A Summary of Beliefs, Rites and Prayers, Liguori Publications 2001.
Scholz, B. Z., “Lanfranc”, New Catholic Encyclopedia, Second Edition, Thomson & Gale, 2003, c. 8, s. 323-324.
Smith, S. R., "Abelard, Peter", New Catholic Encyclopedia, Second Edition, Thomson & Gale, 2003, c. 1, s. 15-19.
Stasiak, K., “Baptism of Infants”, New Catholic Encyclopedia, Second Edition, Thomson & Gale, 2003, c. 2, s. 67-70.
Stauffer, Richard, Reform, (çev. Cem Muhtaroğlu), İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
Stephens, W. Peter, The Theology of Huldrych Zwingli, Oxford: Clarendon Press, 1986.
Tarakçı, Muhammet, “Aquinaslı Thomas”, Felsefe Ansiklopedisi, ed. Ahmet Cevizci, İstanbul: Etik Yayınları, 2003, c. 1, s. 508-524.
Tarakçı, Muhammet, “Calvin, John”, Felsefe Ansiklopedisi, ed. Ahmet Cevizci, Ankara: Babil Yayıncılık, 2005, c. 3, s. 12-17.
Tarakçı, Muhammet, “Kalvinizmde Kader Anlayışı”, Uludağ Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bursa, 2010, c. 19, sy. 2, s. 93-119.
Tarakçı, Muhammet, St. Thomas Aquinas, İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
Thompson, Ross, The Sacraments, London: SCM Press, 2006.
Trigg, Jonathan D., Baptism in the Theology of Martin Luther, Leiden: E.J. Brill, 1994.
Trigilio, John - Kenneth Brighenti - Monsignor James Cafone, Catholic Mass for Dummies, New Jersey, Wiley Publishing, Inc., 2011.
Turgut, Ramazan, Donatizm, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2011.
Vaghi, Peter J., The Sacraments We Celebrate: A Catholic Guide to the Seven Mysteries of Faith, Notre Dame, 2010.
Von Sicard, E.J.R.H.S., “Baptism: Lutheran”, A Dictionary of Liturgy & Worship, ed. J. G. Davies, London: SCM Press, 1972, s. 54-55.
Zerbi, P., "Bernard of Clairvaux”, New Catholic Encyclopedia, Second Edition, Thomson & Gale, 2003, c. 2, s. 307-312.
Zimmerman, J. A., “Sacraments, Sacramentality”, Global Dictionary of Theology, ed. William A. Dyrness & Veli-Matti Kärkkäinen, Nottingham: InterVarsity Press, 2008, s. 772-775.

Prof. Dr. Muhammet Tarakçı

Sayfalar